| Skład zespołu: Kaja Śmigielska Julia Widzińska Hanna Zając Antonina Kierzek Maja Banaszak Julia Baran Adam Matuszczak Krzysztof Bryliński Mikołaj Walinciak Jakub Kuźniarek Oskar Karaś Krzysztof Byczyński Opiekun zespołu: Beata Kantorska |
Wprowadzenie:
Kobieca organizacja o charakterze społeczno-zawodowym, zrzeszająca mieszkanki wsi Ochodza (gmina Wągrowiec, powiat wągrowiecki, region historyczny Pałuki Wielkopolskie). Od 2018 roku uwzględniona w Krajowym Rejestrze Kół Gospodyń Wiejskich (nr 3003090004). Adres: Ochodza 53, 62-100. Jej najważniejszymi celami są: integracja lokalnego środowiska kobiecego i kultywowanie tradycji wiejskich.
Ochodza – wieś na Pałukach
Ochodza znajduje się w regionie o nazwie Pałuki. Obszar ten jest ograniczony przez dwie rzeki: Noteć (na północy i wschodzie) i Wełnę (na południu). Największe miasta tego regionu to Wągrowiec, Żnin, Szubin, Kcynia, Żerniki1. Nazwa Pałuki może wywodzić się od słowa niegdyś oznaczającego rodzaj puszczy, obszar podmokły lub zakole rzeki, na które w dawnym języku mówiono „łuk”. Zdaniem znawców folkloru w kulturze tego obszaru przeważają zwyczaje praktykowane w Wielkopolsce. Z drugiej strony w tradycji pałuckiej występują np. dania o charakterystycznych nazwach, np. muzajka (zupa z mącznymi kluskami), zacierka (kruszonka), smelka (polewka z chleba na wodzie lub mleku) czy zuptufka (zupa z ziemniaków)2. W XX w. wiele tradycyjnych zwyczajów i obrzędów, związanych z życiem pałuckich wsi, uległo zatarciu w następstwie zmian pokoleniowych i wędrówek ludności. W samej Ochodzy wielu obecnych mieszkańców przyznaje, że ich rodzice czy dziadkowe przybyli do wsi w okresie międzywojennym lub po drugiej wojnie światowej. Duża ich część posiada silne więzi rodzinne z ludnością zamieszkującą inne rejony Wielkopolski. Sytuacja ta sprawiła, że we współczesnej Ochodzy nie można odnaleźć przykładów tradycyjnej kultury pałuckiej. Tradycje pielęgnowane przez tamtejsze rodziny nawiązują głównie do zwyczajów wielkopolskich lub tych, które są kultywowane na terenie całego kraju.
KGW w Ochodzy – rys historyczny
Początki zorganizowanej działalności kobiet-mieszkanek Ochodzy sięgają czasów międzywojennych i są związane z rozwojem ruchu rolniczego na ziemiach polskich (kółka rolnicze). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w poszczególnych wsiach koło Wągrowca (gdzie kółko rolnicze działało już od 1874 roku) zaczęły powstawać pomniejsze lokalne zrzeszenia rolnicze. W 1930 r. prezesem oddziału, obejmującego swoim zasięgiem Łaziska i Ochodzę, wybrano Floriana Torzewskiego (Łaziska), a skarbnikiem został Anastazy Jankiewicz (Ochodza). W tym samym czasie przy oddziale stworzono także tzw. zespół żeński, na czele którego stanęła Stanisława Budziszewska3.
Bezpośrednim poprzednikiem obecnego KGW w Ochodzy było koło założone w latach pięćdziesiątych XX wieku. Wiadomo, że w 1971 roku liczyło ono kilkadziesiąt członkiń.
Zwyczaje kultywowane przez KGW w Ochodzy
Tradycje kulinarne
Jak podkreślają członkinie Koła, ich specjalnością jest ogólnie rozumiana kuchnia wielkopolska. Na festynach i innych imprezach z udziałem lokalnej społeczności nie spotyka się już potraw kojarzonych z dawną kuchnią pałucką. Poszczególne dania często przygotowuje się jednak w oparciu o tradycyjne receptury rodzinne, przekazywane z pokolenia na pokolenie. I tak, w większości gospodarstw prowadzonych przez członkinie KGW w Ochodzy przygotowywane są pyry z gzikiem (czyli odpowiednio przyprawionym twarogiem), kluski szare z boczkiem i kapustą (przygotowywane ze startych, surowych ziemniaków), pyzy na parze, zupa czernina, czerwona kapusta, golonka z kapustą, zupa ziemniaczana (w postnym wydaniu znana także jako ślepe ryby – nazwa ta pochodzi stąd, że zazwyczaj zupa nie była gotowana na mięsie, a więc nie zawierała oczek tłuszczu, była gotowana wyłącznie na warzywach, a na koniec do wywaru dodawano krople oleju, które wyglądają jak oko ryby). Wśród słodkich wypieków wymienić można np. związane z Poznaniem rogale świętomarcińskie, rozpoznawalne także i w innych regionach kraju. Wśród popularnych słodyczy gospodynie z Ochodzy przygotowują także chruściki, racuchy, pączki, placki drożdżowe i drożdżówki.
Tradycje ludowe
Przygotowanie wieńców dożynkowych
Wieńce dożynkowe odgrywają ważną rolę w tradycji ludowej związanej z zakończeniem żniw. Kiedyś miały głębokie znaczenie symboliczne i religijne. Symbolizują urodzaj, dziękczynienie za plony i stanowią prośbę o przyszłoroczne dobre zbiory. Jak podkreślają panie z KGW w Ochodzy, tworzenie wieńców to powód do dumy, a technika ich wykonania jest przekazywana z pokolenia na pokolenie. Starsze wiekiem członkinie pilnują, aby podczas przygotowań uwzględnić wszystkie konieczne materiały, a także zadbać o elementy o charakterze symbolicznym. Wieńce są wykonywane z kłosów żyta, pszenicy, jęczmienia lub owsa, z dodatkiem ziół, kwiatów polnych a nawet owoców. Wplatane są czerwone wstążki i ręcznie przygotowywane kwiaty z bibuły. Czasem przystraja się je miniaturami narzędzi rolniczych lub figurkami przedstawiającymi Matkę Boską bądź patrona parafii. W centrum umieszcza się krzyż, figurkę świętego lub hostię. Dominuje naturalna kolorystyka: złoto (kłosy), zieleń (liście i zioła), czerwień (wstążki, jarzębina) oraz biel (kwiaty polne). Ich kształt jest zróżnicowany: mają one formę korony, krzyża lub koła (symbolizującego cykliczność pór roku, a także życie i płodność). W dniu dożynek wieńce są zanoszone podczas procesji do kościoła, gdzie odbywa się msza dziękczynna. Na czele procesji zawsze kroczą rolnicy związani ze wsią. Dla wielu uczestniczenie w tej uroczystości stanowi olbrzymi zaszczyt. Po zabawie dożynkowej wieniec zawsze trafia do kościoła, gdzie przez jakiś czas stoi jako ozdoba. Jest traktowany niczym amulet, mający chronić wieś przed nieurodzajem i kataklizmami, które niszczą zbiory.
Przygotowanie palm wielkanocnych
Palmy wielkanocne powstają co najmniej trzy tygodnie przed Świętami. Niektóre sięgają nawet kilkunastu metrów. Są wykonywane z naturalnych, dostępnych lokalnie surowców. Do ich tworzenia wykorzystuje się wierzbę (tzw. bazie), suszoną trawę i zioła, a także gałązki jałowca i liście borówki, barwinku lub bukszpanu (symbolizują one witalność i życie). Dodaje się kwiaty z bibuły i inne ręcznie robione, kolorowe ozdoby. Ważną rolę odgrywają tutaj kolorowe wstążki, które wykorzystuje się do zespolenia ze sobą poszczególnych elementów oraz dekoracji całej palmy. Członkinie KGW w Ochodzy podkreślają, że przy tworzeniu palm potrzebna jest precyzja oraz współpraca całego zespołu. Palmy w ich wykonaniu są może skromniejsze niż np. w Małopolsce, ale mają staranne wykończenie i charakteryzują się dużą dbałością o detale. Ważną rolę w ich konstrukcji i odbiorze odgrywają dodane do nich zioła. Wedle tradycji ludowej każda roślina jest utożsamiana z ważnymi aspektami życia ludzkiego i przyrody. I tak miętę uważa się za symbol oczyszczenia i świeżości, odstraszający złe moce. Rumianek to zdrowie i ochrona, macierzanka – roślina o przyjemnym zapachu – lekarstwo a bylica chroni ludzi przed urokami. Tymianek jest „ziołem oczyszczającym” a rozchodnik przynosi szczęście. Dziurawiec ma ponoć właściwości magiczne i potrafi wywoływać omamy. Szałwia jest utożsamiana z mądrością i ochroną przed złem.
Bibułowe kwiaty wplatane są w palmy za pomocą cienkich drucików. Ich kolorystyka jest intensywna – czerwienie, żółcie, błękity i fiolety symbolizują radość zmartwychwstania Chrystusa. Wykonując je, gospodynie wzorują na naturalnych kwiatostanach goździka (symbol trwałości i ofiary), róży (symbolizującej miłość i odrodzenie), fiołka (utożsamianego z pokorą i skromnością), tulipana (zwiastującego wiosnę) i maku (będącego nawiązaniem do krwi Chrystusa). Pojawiają się także nawiązania do krokusa i przebiśniegu (pierwszych oznak odradzającej się przyrody) oraz nagietka (kojarzonego ze zdrowiem).
Marzec 2025. Autor: Jakub Kuźniarek.
Marzanna – rytualne zaproszenie wiosny
Dla dzieci i młodzieży z Ochodzy gospodynie z KGW organizują obchody pierwszego dnia wiosny (21 marca), połączone z topieniem marzanny. Łatwopalna kukła, będąca symbolem odchodzącej zimy, wykonywana jest wraz z najmłodszymi. Materiałem są słoma lub suche trawy, pozyskane od miejscowych rolników.
Hafciarstwo
W ramach KGW w Ochodzy organizowane są warsztaty wyszywania (haftowania) mniej lub bardziej tradycyjnych wzorów związanych z kulturą ludową. Zainteresowanych członkinie Koła uczą także technik szydełkowania i robienia na drutach. Haftowanie (najczęściej wykonywane za pomocą ściegu atłaskowego i sznureczkowego) odbywa po przygotowaniu specjalnych szablonów. Wykorzystywane wzory często nawiązują do pałuckich motywów ludowych. Są to np. stylizacje kwiatów (np. róż i tulipanów), wzory liści i gałązek, a także motywy ptaków i serca. W kolorystyce dominują czerwień, zieleń, żółć oraz czerń. Hafty są wykonywane na tkaninach użytkowych i o zastosowaniu dekoracyjnym – pościeli, obrusach i serwetach, a także strojach.
Przypisy:
1 Por. Pałuki. Wielkopolska [w:] Alfabet tradycji, https://alfabettradycji.pl/podregion-paluki [dostęp: 18.03.2025].
2 Ewa Rodek, Kultura ludowa północnej Wielkopolski. Pałuki, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=wielkopolska-polnocna&l4=wielkopolska-pn-kultura [dostęp: 18.032025].
3 Por. Marcin Moeglich, Tadeusz Tylek, Kółko Rolnicze w Łaziskach, 2024 (monografia przygotowywana do druku); Ruch ludowy w powiecie wągrowieckim 1920-1970, Wągrowiec 1971 (maszynopis w zbiorach prywatnych).
Bibliografia
- Moeglich Marcin, Tylek Tadeusz, Kółko Rolnicze w Łaziskach, 2024 (monografia przygotowywana do druku); Ruch ludowy w powiecie wągrowieckim 1920-1970, Wągrowiec 1971 (maszynopis w zbiorach prywatnych).
- Ruch ludowy w powiecie wągrowieckim 1920-1970, Wągrowiec 1971 (maszynopis w zbiorach prywatnych).
Netografia
- Pałuki. Wielkopolska [w:] Alfabet tradycji, https://alfabettradycji.pl/podregion-paluki [dostęp: 18.03.2025].
- Rodek Ewa, Kultura ludowa północnej Wielkopolski. Pałuki, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=wielkopolska-polnocna&l4=wielkopolska-pn-kultura [dostęp: 18.032025].
Spis załączników
- Załącznik nr 1. Fragment wywiadu z członkinią KGW w Ochodzy Marią Kowalewską, Ochodza, 17.12.2024 (materiał filmowy).
- Załącznik nr 2. Fragment wywiadu z członkiniami KGW w Ochodzy Marią Kowalewską i Aleksandrą Tabaką-Hoffmann (przewodniczącą), Ochodza, 17.12.2024 (materiał filmowy).
- Załącznik nr 3. Fragment wywiadu z Wiesławą Grochalą z Muzeum Regionalnego Wągrowcu, Wągrowiec, 17.01.2025 (materiał filmowy).
- Załącznik nr 4. Fragment wywiadu z przewodniczącą KGW w Ochodzy Aleksandrą Tabaką-Hoffmann (część pierwsza), Ochodza, 21.03.2025.
- Załącznik nr 5. Fragment wywiadu z przewodniczącą KGW w Ochodzy Aleksandrą Tabaką-Hoffmann (część druga), Ochodza, 21.03.2025.
- Załącznik nr 6. Prezentacja zespołu projektowego WEC.
