| Skład zespołu: Nikola Gackowiak Julia Gapa Natalia Gryczko Maciej Holesiński Kornel Lignowski Wojciech Miler Ksawery Mrotek Hubert Pawłowski Jarosław Stępak Wojciech Turczak Patrycja Wilczyńska Jan Ziarnek Opiekun naukowy: Iwona Więcław |
POCHODZENIE
Teofil Spychała, syn Wojciecha i Apolonii z domu Fąs, urodził się 25 kwietnia 1895 roku we wsi Liszkowo (obecnie Gmina Łobżenica, powiat pilski, województwo wielkopolskie). Ochrzczony został w kościele św. Trójcy w Łobżenicy1. Miał pięcioro rodzeństwa: Piotra, Marcina, Kazimierza, Józefa i siostrę Mariannę. Rodzice prowadzili dość duże gospodarstwo rolne, liczące ponad 40 hektarów. Ważną rolę w ich domu odgrywał patriotyzm i religijność, te cechy przekazali swoim dzieciom.
EDUKACJA
Teofil rozpoczął swoją edukację w 1901 roku w Szkole Powszechnej w Fanianowie2. Następnie w latach 1907-1915 kontynuował naukę w gimnazjum klasycznym w Nakle nad Notecią. Był pilnym uczniem. Władał czterema językami: łacińskim, angielskim, francuskim i niemieckim. Od 1910 roku utrzymywał kontakt z nakielskimi członkami tajnego Towarzystwa im. Tomasza Zana. 10 maja 1915 roku, będąc jeszcze gimnazjalistą, został zmobilizowany i wcielony do 4 kompanii batalionu zapasowego 49 pułku piechoty pruskiej w Gnieźnie.
FRONT WSCHODNI I ZACHODNI
22 lipca 1915 roku Teofil, został wysłany na front wschodni. W dniach 18-24 sierpnia brał udział w ataku na twierdzę wojsk rosyjskich w Brześciu nad Bugiem. Odniósł kontuzję i został skierowany do szpitala, a następnie do 1 rewiru I batalionu zapasowego 49 pułku piechoty. Krótko przebywał na placówce granicznej w Anastazewie w powiecie wrzesińskim. 7 grudnia dołączył do batalionu piechoty Obrony Krajowej w Pile, a 21 grudnia do szeregu II batalionu zapasowego 140 pułku piechoty w Inowrocławiu. Od 24 maja 1916 roku służył w 10 kompanii piechoty tego samego pułku. W czerwcu został wysłany na front zachodni. Tam brał udział w walkach pod Verdun we Francji. Potem walczył pod Beaucourt. Za odniesione na polu walki rany i kontuzje 27 lipca 1916 roku awansował na stopień starszego strzelca, a 18 sierpnia na stopień kaprala i odznaczony został Krzyżem Żelaznym II Klasy. Od grudnia 1916 roku do marca 1917 roku przebywał na kursie aspirantów oficerskich piechoty w Alzacji. 27 lutego otrzymał kolejny awans – stopień sierżanta. Jako dowódca oddziału szturmowego straży przednich, uczestniczył w walkach na terenach Flandrii Zachodniej. Dnia 9 września awansował na stopień podporucznika rezerwy. Za otrzymane rany i przestrzał prawego ramienia 21 grudnia 1917 roku otrzymał Krzyż Żelazny I klasy. Od kwietnia 1918 roku walczył pod Bapaume, w regionie Nord-Pas-de-Calais we Francji. Eksplozja granatu nad jego głową przyczyniła się kolejnego uszczerbku na zdrowiu i pobytu w szpitalu w Getyndze. Wrócił do domu rodzinnego w Liszkowie.
POWSTANIE WIELKOPOLSKIE
27 grudnia 1918 roku przystąpił do Powstania Wielkopolskiego. Od 4 stycznia 1919 roku gromadził ochotników z gminy Łobżenica. W Wyrzysku powierzono mu dowództwo nad słabo uzbrojonymi oddziałami powstańczymi – 200 ochotników i 56 osobowym dobrze uzbrojonym oddziałem z Kłecka. W dniach 6-8 stycznia walczy o Wysoką. Niestety przewaga wroga była znaczna. Dlatego atak załamał się. Teofil stracił czterech powstańców, a jeden został ciężko ranny. Wydał rozkaz odwrotu do Wyrzyska. Następnie na rozkaz Dowództwa Naczelnego Powstania i Naczelnej Rady Ludowej udał się poza granice ówczesnego powiatu wyrzyskiego, gdzie kontynuował walkę za rzeką Notecią. Od 10 do 28 stycznia dowodził kompanią wyrzyską podczas walk o Szubin, a potem w walkach w okolicach Kcyni i Szczepic. Od 28 lutego dowodził kompanią wrzesińską na froncie północnym, a w okresie od 1 maja do 4 czerwca kompanią kulomiotów w garnizonie Jarocin, który należał do 8 pułku strzelców wielkopolskich. 1 stycznia 1920 r. otrzymał awans na stopień porucznika. Został dowódcą 9 kompanii w III batalionie 7 pułku strzelców wielkopolskich, którym dowodził porucznik Stanisław Bujakiewicz. Jego powstańcza droga w rodzinnych stronach kończy się 25 stycznia 1920 roku, kiedy wkracza na czele swojej kompanii do Łobżenicy. Żołnierzy uroczyście powitali mieszkańcy miasta i okolicznych wsi.
WOJNA POLSKO-BOLSZEWICKA
W kolejnych miesiącach walczył w obronie wschodnich granic Rzeczypospolitej. Najpierw 9 kompania porucznika Spychały, wchodząca w skład III batalionu kapitana Bujakiewicza, miała wyzwolić miasto Berdyczów. Potem brał udział w ataku na Kijów. 27 maja dotarł do Mińska, gdzie odniósł zwycięstwo pod Pleszenicą. Walczył wzdłuż rzeki Berezyny i do linii Niemna. Brak jedzenia oraz pokonywanie pieszo długich odcinków drogi i ciężkie walki nie zniechęciły Teofila. 17 sierpnia bronił Przedmościa Warszawy. Następnie 15 dywizja, w skład której wchodził 61 pułk powstańców, zajęła Mińsk Mazowiecki, Stoczek, Małkinię i Śniatów. 9 kompania wstrzymała wycofujące się oddziały rosyjskie. Tam został jednak ranny dowódca III batalionu. Dowodzenie wtedy przejął Teofil Spychała. Od 23 do 26 września brał udział w krwawych walkach o Wołkowysk. 15 października, podążając za oddziałami rosyjskimi, dotarł pod Mińsk. Kolejnego dnia ogłoszono zawieszenie broni. W drogę powrotną do Wielkopolski wyruszył 21 listopada. Do Gniezna, gdzie zaczynał swoją drogę jako żołnierz, wrócił 11 grudnia 1920 roku.
OKRES MIĘDZYWOJENNY I II WOJNA ŚWIATOWA
Z powodu złego stanu zdrowia musiał się leczyć. Przez pewien czas dowodził kompanią kulomiotów w batalionie zapasowym 61 pułku piechoty. Z czynnej służby wojskowej został zwolniony 20 marca 1923 roku. Dnia 1 marca 1924 roku otrzymał awans na stopień kapitana rezerwy. Jako inwalida wojenny został zwolniony z powszechnego obowiązku służby wojskowej i przeniesiony w stan spoczynku. Zamieszkał u rodziców w Liszkowie. Przez kilka miesięcy (od lipca 1923 do końca czerwca 1924) był nauczycielem w szkole klasztornej Księży Misjonarzy Świętej Rodziny w Górce Klasztornej. Tam wykładał łacinę. Potem został nauczycielem w Szkole Powszechnej w Ujściu. W lipcu 1925 roku wstąpił do Seminarium Duchownego we Włocławku. Opuścił je ze względu na pogarszający się stan zdrowia. Najpierw zamieszkał u rodziców w Liszkowie, a potem w Wyrzysku przy Rynku – w budynku nr 15. Pracował w Komunalnej Kasie Oszczędności i w wydziale powiatowym starostwa. Od lutego do marca 1929 roku uczestniczył w kursie dokształcającym dla pracowników administracji komunalnej województwa poznańskiego i pomorskiego w Poznaniu. W grudniu 1932 roku zakupił w Wyrzysku – Skarbowym wraz z bratem i rodzicami gospodarstwo rolne. W następnym roku opublikował broszurę Zagadnienia i dążenia kulturalne. W 1939 roku, kiedy wybuchła II wojna światowa, jako inwalida wojenny nie podlegał mobilizacji.
Od śmierci z rąk niemieckich uratowały go pruskie odznaczenia, które otrzymał w czasie I wojny światowej. Do 1943 roku pracował przymusowo jako robotnik w powiatowym zarządzie dróg. Potem wysłano go jako sekretarza budowlanego do pracy niewolniczej we Fryzji. Tam, 25 kwietnia 1945 roku, przeżył nalot dywanowy 482 bombowych samolotów alianckich. 7 maja został wyzwolony przez żołnierzy polskich 1 Dywizji Pancernej generała Stanisława Maczka. Jako kapitan w stanie spoczynku od 8 maja do 15 listopada 1945 roku należał do kierownictwa obozów na Dolnej Saksonii, gdzie przebywali byli jeńcy, przymusowi robotnicy różnych narodowości oraz uczestniczki Powstania Warszawskiego. 1 sierpnia 1940 roku Niemcy wysiedlili rodzinę Spychałów z Liszkowa. Zabrali im również gospodarstwo w Wyrzysku – Skarbowym. Zmarła mama. Ojciec z bratem Józefem trafili do obozu w Potulicach. Ojciec zmarł w 1945 roku po powrocie z obozu. Został pochowany obok swojej żony na cmentarzu w Wyrzysku. Brat z rodziną wrócił do Liszkowa.
OKRES POWOJENNY
W listopadzie 1945 roku wrócił do Liszkowa i pomagał bratu w gospodarstwie. Nie mógł znaleźć nigdzie pracy, gdyż rodzina Spychałów podejrzewana była o kontakty z żołnierzami wyklętymi. Od 1 sierpnia do 30 września 1947 roku pracował w Powiatowym Związku Samopomocy Chłopskiej w Wyrzysku. W końcu podjął ważną decyzję – przeniósł się do powiatu Pasłęk w województwie olsztyńskim. Tam od 23 listopada 1947 roku do 22 maja 1948 roku pracował w Zarządzie Miejskim w Lidzbarku Warmińskim. Następnie był księgowym i magazynierem w gospodarstwie w Walenrodowie. Potem podjął pracę jako księgowy techniczny w Zespole PGR Orliniec, później Drulity. W tej miejscowości mieszkał przez wiele lat. Dwa lata również niedaleko Kanału Elbląskiego w Rychlikach. Rodziny własnej nigdy nie założył. Często jednak odwiedzał dom rodzinny w Liszkowie. Zmarł 16 marca 1968 roku w szpitalu w Pasłęku. Został pochowany go na cmentarzu w Fanianowie, co było jego ostatnią wolą3. 25 kwietnia 2009 roku, na mogile kapitana Teofila Spychały, odsłonięty został nowy nagrobek z wizerunkiem Krzyża Powstańczego.
ZAINTERESOWANIA
Ten spokojny, skromny i pogodny człowiek miał wiele pasji. Niestety nadszarpnięte zdrowie ograniczyło realizację niektórych z nich. Teofil zajmował się wynalazczością maszyn i urządzeń rolniczych Zachowały się szkice narzędzi rolniczych, nawet z rysunkami technicznymi. Są jednak trochę niewyraźne. Jego pasją była nauka języków obcych. W wolnych chwilach tłumaczył sobie notatki – z języka polskiego na francuski, z francuskiego na niemiecki. Zabawa słowna sprawiała mu przyjemność. W swojej walizce zawsze miał słownik. Teofil pisał wiersze. Powstało kilka takich zeszytów. W posiadaniu rodziny jest wiersz Dom rodzinny. W nim widać tęsknotę za domem, rodziną i Krajną.
ZNACZENIE POSTACI
2 czerwca 1948 rok Komisja Weryfikacyjna Zarządu Głównego Powstańców Wielkopolskich 1918-1919 w Poznaniu ponownie uznała Teofila Spychałę jako Powstańca Wielkopolskiego.
Teofil jest patronem Koła nr 9. Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego w Pile. Od 7 września 2024 roku jest również patronem 10. Drużyny Harcerskiej w Fanianowie. Uroczystość nadania drużynie imienia miała miejsce drugiego dnia „Obozowiska na Krajnie”. Dzień wcześniej jego uczestnicy, na podstawie filmu, poznali bohatera. Potem wzięli udział w rajdzie, podczas którego rozwiązywali zadania związane z Teofilem. To wydarzenie zgromadziło wielu gości, wśród których była rodzina zmarłego kapitana Teofila Spychały.
ODZNACZENIA
Krzyż Żelazny II klasy – 18 sierpnia 191627
Krzyż Żelazny I klasy – 21 grudnia 191728
Krzyż Niepodległości – 9 grudnia 193229
Krzyż Powstania Wielkopolskiego – ?30
Bibliografia:
- Chwaliszewski Roman, Dzieje powiatu wyrzyskiego w zarysie, Wyrzysk 2019.
- Chwaliszewski Roman, Kapitan Teofil Spychała, [w:] Kiedy ojczyzna wezwała, Piła 2013.
- Chwaliszewski Roman, Chwaliszewski Wiesław, Kapitan Teofil Spychała – Patron Koła nr 9 TPPW, [w:] W trosce o pamięć, Piła 2020.
- Chwaliszewski Roman, Powstańcze boje o Wysoką, Piła 1998.
- Dubiela Jan, Łobżenica – spacer w czasie, Łobżenica 2017.
- Kirschenstein Lucyna i Poznań Krzysztof, Pamiętamy Powstańcy Wielkopolscy z gminy Łobżenica, Łobżenica 2019.
- Kronika Szkoły Podstawowej im. Prymasa Tysiąclecia Stefana Kardynała Wyszyńskiego w Fanianowie. Reinholz Józef, Krótki Zarys Historji Miasta Łobżenicy, część 1., Łobżenica 1924.
Materiały nieopublikowane:
- Wywiad z Wiesławem Chwaliszewskim, Fanianowo, 21.01. 2025, przeprowadzony przez Kornela Lignowskiego, w archiwum szkoły.
Źródła:
- Archiwum Prywatne Aldony i Wiesława Chwaliszewskich
- Zdjęcia wykonane przez grupę realizującą projekt
